Tu’utu’uni ki he Fokotu’utu’u Ngāue Fakapa’anga

Na’e tali ‘e he Poate ‘a e kau Talēkita ‘a e Pangikē Pule Fakafonua ‘o Tonga´ hili ‘enau fakataha ‘i he ‘aho 16 ‘o Mē 2018, ke kei hokohoko atu ai pē ‘a e ngaahi tu’utu’uni ngāue fakapa’anga lolotonga´ ‘a ia ‘oku hā atu ‘i lalo´. ‘Oku fakataumu’a eni ke ngāue’aki ‘a e hulu ‘i he pa’anga ngāue ‘a e ngaahi pangikē, ‘o fakafou mai ‘i hono tuku atu ‘a e ngaahi nō ki tu’a ke ne faka’ai’ai mo pātoloaki ‘a e tupu faka’ekonōmika ‘a e fonua´ pea mo tokoni ki he fakaakeake mei he saikolone fakatalopiki ko Gita (Tropical Cyclone Gita).

a.  Ke kei hoko atu pē hono ta’etotongi ha tupu (interest) ‘i he ngaahi ‘akauni pa’anga ngāue ‘a e ngaahi pangike´ (Exchange Settlement Account) ‘oku fakahū ‘i he Pangikē Pule´ (zero interest rate policy);
e. Ke ‘oua ‘e toe ma’ulalo hifo he peseti ‘e 80 ‘a e lahi e ngaahi nō ‘oku tukuatu ‘e he ngaahi pangikē ‘o fakahoa ki he lahi ‘o ‘enau ngaahi fakahū pa’anga´ (loans/deposit ratio);
f. Ke kei tauhi pē ‘a e lahi ‘o e pa’anga ‘a e ngaahi pangikē fakakomēsiale, ‘a ia ‘oku tu’utu’uni fakalao ke tauhi ‘i he Pangikē Pule´ (Statutory Reserve Deposit) ‘i he peseti ‘e 10; pea
h. Ke tu’uma’u pē ‘a e faka’amu ki he hikihiki e totongi ‘o e ngaahi koloa´ (inflation reference rate) ‘i he peseti ‘e 5%.

Na’e tuku mai ‘e he Potungāue Sitetisitika´ ‘a e fakafuofua ki he tu’unga totonu ‘o e tupu faka’ekonōmika ‘a Tonga΄ ni ko e peseti ‘e 5.0 ‘i he 2016/17, ‘a ia ko e tu‘unga ma’olunga taha eni kuo a’u ki ai talu meiˊhe ta‘u 1998/99.

Na’e fakahā ‘e he Kōvana ‘o e Pangikē Pule´, Sione Ngongo Kioa, na’e tokoni ‘a e ngaahi ngāue fakaakeake mei he Saikolone ko Gita´ ki he lelei ange ‘a e ngaahi ngāue faka’ekonōmika ‘i he lolotonga ‘o e māhina΄. ‘I he sekitoa ki he ngaahi ngāue´ (tertiary sector), na’e tupu ‘a e ngaahi nō kuo tuku atu´ ‘i he lolotonga ‘a e māhina´. Na’e lahiange mo e ngaahi koniteina na’e lesisita´ pea mo e toe tokolahi ange ‘o e kakai ne tu‘uta vakapuna mai ki Tongaˊni mei tu‘apule‘anga´. Na’e hoko ‘a e lahi ange ‘a e ngaahi tokoni me’a’ofa mo e toe kake ‘a e fefakatau’aki΄ ‘i he hili ‘a e saikolone΄ ke tokoni ia ki he toe lahi ange ‘o e ngaahi koniteina ne tū’uta mai ki Tonga ni΄. Na’e hiki hake 'a e lahi 'o e ngoue na’e uta ki tu'apule'anga΄ ‘o fakatupunga ia meiˊ he toe lahi ange ‘a hono hū atu ‘o e ngoue foha΄, tautautefito ki he ‘ufiˊ ‘o hā mahino mei heni ‘a e kamata ‘o e utu ta’uˊ. Na’e lahi ‘aupito mo hono hū atu ‘o e niu΄ he māhina ko Ma’asiˊ tupu meiˊhe lahi ‘o e niuˊ hili koia e matangiˊ. Na’e kei ‘i he tu’unga fakafiemālie pē ‘a e ngaahi ngāue ‘i he sekitoa ‘o e fakatupu koloa´ (secondary sector), tupu meiˊhe toe lahi ange ‘a e nō kuo tuku atu ki he langa fale taautaha´ pea mo e nō kuo tuku atu ki he ngaahi pisinisi ‘oku nau fa’u koloaˊ (manufacturing).

‘Oku kei ‘i he tu‘unga lelei ‘aupito ‘a e fai fatongia ‘a e ngaahi pangikē fakakomēsiale´, ‘o makatu‘unga meiˊhe tu‘unga fakafiemālie ‘a ‘enau tupu´ (profitability) pea pehē ki he kei ‘i he tu‘unga ma‘ulalo ai pē ‘a e ngaahi nō ‘oku palopalema´. Na‘e kake ‘a e pa‘anga ngāue (liquidity) ‘a e ngaahi pangikē ‘i Ma’asi ‘o makatu’unga meiˊhe lahi ange ‘a e fakahū pa’anga ‘a e ngaahi pangikē fakakomēsiale ki he Pangikē Pule΄ ‘o fenāpasi ia mo e holo ‘a e lahi ‘a e pa’anga ‘oku lolotonga ngāue’aki´ (currency in circulation). Na’e hiki si’i e lahi ‘o e ngaahi nō (kau ki ai ‘a e polokalama nō ‘a e pule’anga´) ‘i hono fakahoa ki he lahi ‘o e ngaahi fakahū pa‘anga´ (loans/deposit ratio) ‘i Ma’asi. Na’e tu’uma’u pē ‘a e lahi ‘o e ngaahi nō (‘ikai kau ki heni ‘a e polokalama nō ‘a e pule’anga´) ‘i hono fakahoa ki he lahi ‘o e ngaahi fakahū pa‘anga´ (loans/deposit ratio) ‘i Ma’asi. ‘Oku kei ma’ulalo pē ‘eni ‘i he tu’unga kuo tu’utu’uni ‘e he Pangikē Pule´ ke a’usia ‘e he ngaahi pangikē, ‘a ia ko e peseti ‘e 80. ‘Oku hā mahino mei heni ‘a e kei ‘i ai pē ‘a e faingamālie ke toe fakalahi ‘a e ngaahi nō ke tuku atu ‘e he ngaahi pangikē. Na’e kake ‘a e hulu ‘i he ‘avalisi ‘o e totongi tupu ‘i he nō mo e ‘avalisi ‘o e totongi tupu ‘i he fakahū pa’anga´ (weighted average interest rate spread) ‘i Ma’asiˊ. Na‘e makatu‘unga eni meiˊhe lahi ange ‘a e kake ‘i he ‘avalisi ‘o e totongi tupu ‘i he nō (weighted average lending rate) ‘i hono fakahoa ki he hiki ‘a e ‘avalisi ‘o e totongi tupu fakahū pa’anga´ (weighted average deposit rate).

Na‘e holo si’i ‘a e pa’anga talifaki ‘i muli´ (foreign reserves) ki he $447.7 miliona ‘i Ma’asi 2018, makatu‘unga meiˊ he lahiange ‘a e pa’anga na’e totongi ki he ngaahi sēvesi fakapolofesinaleˊ pea mo e hū koloa mai mei muli΄. ‘Oku fe‘unga ‘a e tu‘unga lolotonga ‘o e pa‘anga talifaki´ pea mo e māhina ‘e 8.01 ‘o e koloa mo e ngaahi ngāue hū mai mei muliˊ. ‘Oku kei ma’olunga pē eni ‘i he tu’unga ma’ulalo taha ‘oku fiema’u ‘e he Pangikē Pule´, ‘a ia ko e māhina ‘e 3 ki he 4 ‘o e koloa mo e ngaahi ngāue hū mai mei muli´.

‘Oku te’eki ke tuku mai ‘e he Potungāue Sitētisitika´ (Statistics Department) ‘a e fika ‘ofisiale ki he hikihiki ‘i he totongi fakalūkufua ‘o e koloa΄ ‘i Ma’asi. Ka ‘oku fakafuofua ‘e kei hokohoko atu ai pē ‘a e hikihiki ‘i he totongi koloaˊ ‘i he kaha’u vave maiˊ, makatu’unga mei he uesia ‘o e me’akai fakalotofonua´ ‘e he Saikolone ko Gita´ ‘i Fepueli. ‘Oku fakafuofua ‘e tupu ‘aki e peseti ‘e 4.0 ‘a e hikihiki fakata’u ‘i he totongi fakalūkufua ‘o e koloa΄ ‘i Ma’asi ‘o fakahoa ki he tupu fakata‘u peseti ‘e 3.4 ‘i Fepueli 2018. Ko e hikihiki ko ‘eni´ ‘oku makatu’unga ia mei he fakafuofua ‘e toe lahiange ‘a e tupu ‘i he totongi ‘o e me’akaiˊ, fefononga’akiˊ, kava-malohiˊ (alcohol) pea mo e kava-Tongaˊ.

‘Oku kei tu‘uma‘u pē ‘a e fakafuofua ‘a e Pangikē Pule´ ‘e tupu mālohi ‘a e tu‘unga totonu ‘o e tupu faka‘ekonōmika ‘i he kaha’u´ pea ko e ngaahi fakafuofua fakamuimui taha ‘oku ‘amanaki ke tuku atu ia ‘e he Pangikē Puleˊ ‘i he’ene Fakamatala Fokotu‘utu‘u Ngāue Fakapa‘angaˊ (Monetary Policy Statement). Ko e pa‘anga talifaki ‘i mulí ‘oku fakafuofua ‘e kei ‘i he tu’unga fakafiemālie pē ‘o makatu’unga eni meiˊhe fakafuofua ‘e kei ‘i he tu’unga mā’olunga ai pē ‘a e ngaahi talafi pa’anga mei mulí pea pehē ki he pa’anga tokoni meiˊhe ngaahi hoa ngāue langa fakalakalaká. Ka neongo ia, ‘e ala uesia ‘a e fakafuofua ko ‘eni΄ mei he fakafuofua ‘e toe lahi ange mo e totongi ‘o e koloa hū mai mei mulí. ‘E ala uesia ‘a e fakafuofua ko ‘eni´ ‘i he kamata ‘a hono tā fakafoki ‘a e nō ‘a e Pule’anga´ mei he Pangikē Fefakatau’aki ‘a Siainá (EXIM Bank of China). ‘Oku toe fakafuofua ‘e ‘i he tu’unga ma’ulalo pe ‘a e hikihiki ‘i he totongi koloaˊ ‘i he kaha’u vave maiˊ pea ‘e ma’ulalo pē ia ‘i he tu’unga fe’unga (reference rate) ko e pēseti ‘e 5 ‘i he fakafuofua ‘a e Pangikē Puleˊ ‘i he 2018. Ka neongo iaˊ ‘oku malava ke uesia ‘a e ngaahi fakafuofua ko ’eniˊ mei he feliliuaki ‘o e ‘ea΄, pea mo ha toe ma’olunga ange ‘a e totongi koloa hū mai mei mulí.

Na‘e aofangatuku ‘e he Kovana΄, ‘e kei hokohoko atu ai pē ‘a e tokanga ‘a e Pangikē Puleˊ ki hono siofi mo muimui‘i ofi e ngaahi fakalakalaka faka’ekonōmika fakalotofonuaˊ mo tu‘apule‘angaˊ, mo tu‘u mateuteu ke liliu ‘a e ngaahi fokotu‘utu‘u ngāue fakapa‘angaˊ ‘o ka fiema’u, ke tauhi e ma’uma’uluta ‘a e tu’unga fakapa’angaˊ pea pehē ki he malu mo lelei ‘o e tafa’aki fakapa’angaˊ, pea mo fakapapau’i ‘e ‘ikai ke toe kaunga kovi ‘a e ngaahi fakalakalaka ‘oku hoko´ ki he tupu faka’ekonōmika ‘oku ma’uma’uluta mo tolongaˊ.


1 - Na’e fakahoko ‘a e liliu ki he founga hono fika’i eni´, ke fakakau ‘a hono hū mai ‘a e koloa´ pea mo e ngaahi ngāue mei muli´. Ko e founga ne ngāue’aki ‘i he ngaahi lipooti kimu’a´ ne fakakau pē ‘a hono hū mai ‘a e koloa ‘ata’atā pē


Ngaahi Faka'eke'eke

Va'a 'Ekonomika
Pangike Pule Fakafonua 'o Tonga
NUKU'ALOFA

Telefoni: (676) 24057
Fax: (676) 24201

Meili 'Elekitulonika: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.

Ngaahi Ma'u'anga Fakamatala

Ongoongo 'i he Lea Faka-Tonga
pdfIcon 281 KB - Ma'u atu ha'o tatau 'o e ongoongo ni.

Vakai ki ha ngaahi Ongoongo 'o e 2018.
You are here: Home ARCHIVES News 2018 Press Release Tu’utu’uni ki he Fokotu’utu’u Ngāue Fakapa’anga