Tu’utu’uni ki he Fokotu’utu’u Ngāue Fakapa’anga

Na’e tali ‘e he Poate ‘a e kau Talēkita ‘a e Pangikē Pule Fakafonua ‘o Tonga´ hili ‘enau fakataha ‘i he ‘aho 15 ‘o Fepueli 2018, ke kei hokohoko atu ai pē ‘a e ngaahi tu’utu’uni ngāue fakapa’anga lolotonga´ ‘a ia ‘oku hā atu ‘i lalo´. ‘Oku fakataumu’a eni ke ngāue’aki ‘a e hulu ‘i he pa’anga ngāue ‘a e ngaahi pangikē, ‘o fakafou mai ‘i hono tuku atu ‘a e ngaahi nō ki tu’a ke ne faka’ai’ai mo pātoloaki ‘a e tupu faka’ekonōmika ‘a e fonua´.

a.  Ke kei hoko atu pē hono ta’etotongi ha tupu (interest) ‘i he ngaahi ‘akauni pa’anga ngāue ‘a e ngaahi pangike´ (Exchange Settlement Account) ‘oku fakahū ‘i he Pangikē Pule´ (zero interest rate policy);
e. Ke ‘oua ‘e toe ma’ulalo hifo ‘i he peseti ‘e 80 ‘a e lahi e ngaahi nō ‘oku tukuatu ‘e he ngaahi pangikē ‘o fakahoa ki he lahi ‘o ‘enau ngaahi fakahū pa’anga´ (loans/deposit ratio);
f. Ke kei tauhi pē ‘a e lahi ‘o e pa’anga ‘a e ngaahi pangikē fakakomēsiale, ‘a ia ‘oku tu’utu’uni fakalao ke tauhi ‘i he Pangikē Pule´ (Statutory Reserve Deposit) ‘i he peseti ‘e 10; pea
h. Ke tu’uma’u pē ‘a e faka’amu ki he hikihiki e totongi ‘o e ngaahi koloa´ (inflation reference rate) ‘i he peseti ‘e 5.

Na’e fakahā ‘e he Kōvana ‘o e Pangikē Pule´, Sione Ngongo Kioa, na’e ‘i he tu’unga lelei pē ‘a e ngaahi ngāue faka’ekonōmika´ ‘i Tisema 2017 tuku kehe pē ‘a e holo ‘a hono hū atu e ngoue ki muli´. ‘Oku hokohoko atu ai pē ‘a e tokoni ‘a e ngaahi ngāue langa ‘oku lolotonga fakahoko´ ki he tupu ‘i he sekitoa ‘o e fakatupu koloa´ (secondary sector), ‘o fenāpasi ia mo e tupu ‘i he nō taautaha ki he langa fale´ pea pehē ki he nō langa ‘a e ngaahi pisinisi´. Na’e tokoni ‘a e tupu ‘i he ngaahi nō kuo tuku atu´ ki he fakalakalaka ‘i he sekitoa ki he ngaahi ngāue (tertiary sector). Na‘e hiki hake ‘a e tokolahi ‘o e kakai ne tu‘uta vakapuna mai ki Tonga ni mei tu‘apule‘anga ko e taumu‘a ‘eve‘eva mo e kilisimasi mo honau ngaahi takitaha famili, ‘o fenāpasi ia mo e lahiange ‘a e pa‘anga hū mai mei he fefolau‘aki´. Na‘e toe hiki hake mo e lahi ‘a e ngaahi koniteina na‘e lesisita´ ‘o makatu‘unga mei he lahiange ‘a e ngaahi koniteina ‘oku fakataumu‘a ki he pisinisi´ pea mo e ngaahi koniteina fakataautaha´. Na‘e hiki hake lahi ‘o e ngaahi saliote misini na‘e lesisita ‘i he lolotonga ‘o e māhina´, ‘a ia ‘oku anga maheni pe ki he mahina tatau ‘o e ngaahi ta‘u kimu‘a΄. Na‘e tupu mo hono ngāue‘aki ‘o e ‘uhila´ (electricity consumption) pea toe tokolahi ange mo e kau ma’u ‘uhila (consumers) na‘e lekooti ‘i he lolotonga ‘o e māhina. Kaekehe, na‘e holo ‘a e lahi ‘o e ngoue ne uta atu ki tu‘apule‘anga ‘o makatu‘unga mei he ‘osi ‘a e to‘u hina΄.

‘Oku kei ‘i he tu‘unga lelei ‘aupito ‘a e fai fatongia ‘a e ngaahi pangikē fakakomēsiale´, ‘o makatu‘unga mei he tu‘unga fakafiemālie ‘a ‘enau tu‘unga tupu´ (profitability) pea pehē ki he kei ‘i he tu‘unga mā‘ulalo ai pē ‘a e ngaahi nō ‘oku palopalema´. Na‘e holo ‘a e pa‘anga ngāue (liquidity) ‘a e ngaahi pangikē ‘i Tisema, makatu’unga mei he holo ‘a e fakahū pa‘anga ‘a e ngaahi pangikē ki he Pangikē Pule´. Na’e lahiange ‘a e ngaahi nō ‘i hono fakahoa ki he lahi ‘o e ngaahi fakahū pa‘anga´ (loans/deposit ratio) ‘o makatu’unga eni mei he lahiange ‘a e tupu ‘i he ngaahi nō fakahoa ki he tupu ‘i he ngaahi fakahū pa‘anga´. ‘Oku kei ma’ulalo pē ‘eni ‘i he tu’unga kuo tu’utu’uni ‘e he Pangikē Pule´ ke a’usia ‘e he ngaahi pangikē, ‘a ia ko e peseti ‘e 80. ‘Oku hā mahino mei heni ‘a e kei ‘i ai pē ‘a e faingamālie ke toe fakalahi ‘a e ngaahi nō ke tuku atu ‘e he ngaahi pangikē. Na’e holo ‘a e hulu ‘i he ‘avalisi ‘o e totongi tupu ‘i he nō mo e ‘avalisi ‘o e totongi tupu ‘i he fakahū pa’anga´ (weighted average interest rate spread) ‘i Tisema ki he peseti ‘e 5.784. Na‘e makatu‘unga eni mei he holo ‘a e ‘avalisi ‘o e totongi tupu ‘i he nō (weighted average lending rate) pea pehē foki ki he hiki ‘a e ‘avalisi ‘o e totongi tupu ‘i he fakahū pa’anga´ (weighted average deposit rate).

Na‘e holo ‘a e pa’anga talifaki ‘i muli´ (foreign reserves) ki he $422.5 miliona ‘i Tisema 2017 makatu‘unga mei he lahiange ‘o e totongi pa‘anga ki he hū koloa mai mei muli΄. ‘Oku fe‘unga ‘a e tu‘unga lolotonga ‘o e pa‘anga talifaki´ pea mo e māhina ‘e 7.8 ‘o e koloa mo e ngaahi ngāue hū mai mei muli´1. ‘Oku kei ma’olunga pē eni ‘i he tu’unga ma’ulalo taha ‘oku fiema’u ‘e he Pangikē Pule´, ‘a ia ko e māhina ‘e 3 ki he 4 ‘o e koloa mo e ngaahi ngāue hū mai mei muli´.

Na‘e peseti ‘e 5.5 ‘a e hikihiki ‘i he totongi fakalukufua ‘o e koloa΄ ‘i he ta‘u ko ia ki Tisema 2017. Ko e hikihiki ‘i he totongi koloa hū mai mei muli΄na‘e makatu‘unga ia mei hiki hake ‘a e totongi ‘o e koloa me‘akai΄, tapaka, pea mo e totongi lolo΄. Na‘e kau ki heni ‘a e ngaahi koloa hangē ko e fuluti & vesitapolo, kapakapa‘i sipi, kongokonga moa΄, mahoa΄a, sikaleti Winfield blue, penisini΄ pea mo e tisolo΄. Ko e hikihiki ‘i he totongi koloa fakalotofonua΄ na‘e makatu‘unga ia mei he hiki ‘a e totongi ‘o e ‘uhila΄, kava-Tonga΄, ngaahi ngāue ki he fakalelei ‘api nofo‘anga΄, pea mo e fetō’aki ‘o e ngaahi to‘ukai΄ ‘o e me‘akai fakalotofonua΄.

Na‘e tuku atu ‘e he Pangikē Pule΄ ‘i he Fakamatala Fokotu‘utu‘u Ngāue Fakapa‘anga ‘o ‘Aokosi 2017 ‘a e fakafuofua ke peseti ‘e 4.0 ‘a e tupu faka‘ekonomika totonu ‘a ia ‘oku ma‘olunga ia ‘i he peseti ‘e 3.4 na‘e fakafuofua ‘e he timi ‘a‘ahi ‘Atikolo IV ‘a e Kautaha Pa‘anga Fakavaha‘apule‘anga ‘i Sepitema 2017. Ko e pa‘anga talifaki ‘i mulí ‘oku fakafuofua ‘e kei ‘i he tu’unga fakafiemālie pē. ‘Oku makatu’unga eni mei he fakafuofua ‘e kei ‘i he tu’unga mā’olunga ai pē ‘a e ngaahi talafi pa’anga mei mulí pea pehē ki he pa’anga tokoni mei he ngaahi hoa ngāue langa fakalakalaká, neongo ‘e ala uesia ‘a e fakafuofua ko ‘eni΄ mei he fakafuofua ‘e toe lahi ange mo e totongi ‘o e koloa hū mai mei mulí. ‘Oku toe fakafuofua ‘e kei hokohoko atu ai pē ‘a e hikihiki ‘i he totongi koloá ‘i he kaha’u vave maí pea ke toki holo ki he tu’unga fe’unga ko e pēseti ‘e 5 ‘i he fakafuofua ‘a e Pangikē Pulé (reference rate) ‘i he 2017/18. Ka neongo ia ‘oku malava ke uesia ‘a e ngaahi fakafuofua ko ’eni mei he feliliuaki ‘o e ‘ea΄, pea mo ha toe ma’olunga ange ‘a e totongi koloa hū mai mei mulí.

Na‘e aofangatuku ‘e he Kovana΄, ‘e kei hokohoko atu ai pē ‘a e tokanga ‘a e Pangikē Pulé ki hono siofi mo muimui‘i ofi e ngaahi fakalakalaka faka’ekonōmika fakalotofonuá mo tu‘apule‘angá, mo tu‘u mateuteu ke liliu ‘a e ngaahi fokotu‘utu‘u ngāue fakapa‘angá ‘o ka fiema’u, ke tauhi e ma’uma’uluta ‘a e tu’unga fakapa’angá pea pehe ki he malu mo lelei ‘o e tafa’aki fakapa’anga, pea mo fakapapau’i ‘e ‘ikai ke toe kaunga kovi ‘a e ngaahi fakalakalaka ‘oku hoko´ ki he tupu faka’ekonomika ‘oku ma’uma’uluta mo tolonga.


1 - Na’e fakahoko ‘a e liliu ki he founga hono fika’i eni´, ke fakakau ‘a hono hū mai ‘a e koloa´ pea mo e ngaahi ngāue mei muli´. Ko e founga ne ngāue’aki ‘i he ngaahi lipooti kimu’a´ ne fakakau pē ‘a hono hū mai ‘a e koloa ‘ata’atā pē


Ngaahi Faka'eke'eke

Va'a 'Ekonomika
Pangike Pule Fakafonua 'o Tonga
NUKU'ALOFA

Telefoni: (676) 24057
Fax: (676) 24201

Meili 'Elekitulonika: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.

Ngaahi Ma'u'anga Fakamatala

Ongoongo 'i he Lea Faka-Tonga
pdfIcon 178 KB - Ma'u atu ha'o tatau 'o e ongoongo ni.

Vakai ki ha ngaahi Ongoongo 'o e 2018.
You are here: Home ARCHIVES News 2018 Press Release Tu’utu’uni ki he Fokotu’utu’u Ngāue Fakapa’anga